ዘርኣይ ደረስ
ምንጪ፥ መጽሓፍ ‘ደማዊ ዘመን’
ተስፋዬ ገብረኣብ
19 Nov 2025
ኤርትራውያን ንዘርኣይ ደረስ ዘለዎም ስምዒት ዝሑል’ዩ ዝመስል። ኣብ ከባቢ ኣስመራ ዝርከብ መቓብር ዘርኣይ ደረስ እውን መስሕብ ቱሪስት ኮይኑ ከገልግል ኣይከኣለን። ታሪኽ ዘርኣይ ደረስ ኣብ እዋን ገድሊ ንናጽነት ከም ትእምርቲ ጅግንነትን ኣብነት ባህጊ ነጻነት ኤርትራውያንን ኮይኑ ኣየገልገለን። መንእሰያት ኤርትራ፡ ብዛዕባ’ቲ ዘርኣይ ደረስ ኣብ ሮማ ዝፈጸሞ ቅያ፡ መንቀሊኡ እንታይ ከምዝኾነ ብትኽክል ኣይፈልጥዎን እዮም።
ዘርኣይ ደረስ፡ ብኣንጻሩ ኣብ ኢትዮጵያ ኣዝዩ ውሩይ እዩ። ሎሬት ጸጋዬ ገብረመድህንን ይልማ ማናዬን ዝተበሃሉ ጸሓፍቲ ድራማ፡ ንታሪኽ ዘርኣይ ደረስ ብመልክዕ ተዋስኦ ኣዳልዮም ኣብ መድረኽ ኣቕሪቦሞ። ኣብ ኣዲሳበባ ቤት-ትምህርቲ፡ ባንኪ፡ ጎደናን ክፍለ-ጦርን ብስሙ ተሰይሞም። በዚ ከኣ ጅግንነታዊ መንፈስ ዘርኣይ ደረስ፡ ንኢትዮጵያውያን ወለዶታት ኣብነት ኮይኑ ኣገልጊሉዎም። ገጠምቲ ንጅግንነቱ እናልዓሉ ወዲሶሞ። ድምጻውያን ኣዚሞምሉ። ብዙሓት ደረስቲ’ውን መጽሓፍቲ ደሪሶም ኣሕቲሞምሉ። ዋላ’ኳ፡ እቲ ብዛዕባ ዘርኣይ ደረስ ዝዝንቶ ዝነበረ ዛንታ ዝተጋነነን ልቢ- ወለድ ዝሓወሰን እንተነበረ፡ ንዘርኣይ ደረስ ግን ዝንእሶ እምበር ዝበዝሖ ኣይነበረን።
ዘርኣይ ደረስ ኣብ ሮማ ዝፈጸሞ ጅግንነታዊ ፍጻመ፡ ንኹሎም ጸለምቲ ዓሌት ኣብነት ጅግንነት ኮይኑ ከገልግል ምተገበአ። ኢትዮጵያውያን እምበኣር ከም ኣፍሪቃውያን መጠን፡ ንዘርኣይ ደረስ ከም ምልክት ጅግንነትን ሓርበኛነትን ገይሮም ምጥቃሶም ግቡእ እዩ። ታሪኽ ኤርትራውያን፡ ኣብርሃ ደቦጭ፡ መጐስ ኣስገዶም፡ ጀነራል ኣማን-ሚካኤል ዓንዶምን ሌቴና ኮሎኔል በላይ ሃብተኣብን እውን፡ ኣብ ኢትዮጵያ ከም ምልክት ጅግንነትን ሓርበኛነትን ኮይኑ ይዝከር ኣሎ። ቅያ ናይቲ “ጎሞራ!” ብዝብል ሳጓኡ ዝጽዋዕ ዝነበረ ዘርኣይ ደረስ ግና፡ ዝያዳ ኩላቶም ክትረኽ ጸኒሑ ኣሎ።
ንዝብል ሕቶ፡ኣብ ኤርትራ ታሪኽ ዘርኣይ ደረስ ስለምንታይ እዩ ብዙሕ ዘይተወረየ፧
ዝብል ሓጺርን ቀሊልን መልሲ ክወሃቦ ይኽእል እዩ።ልቢ-ወለድ ዝሓወሰ ድርሰት ጸሓፍቲ ኢትዮጵያ፡ ንጅግንነታዊ ቅያ ዘርኣይ ደረስ ስለዝበረዞ፣ ኤርትራውያን ድማ ገዛእ ታሪኾም ሓንሳብ ብኢትዮጵያውያን ምስ ተመንጠለ ብዙሕ ኣይተገደስሉን
እዚ መልሲ’ዚ ግን እኹልን ግቡእን ምላሽ ኣይኮነን። ምኽንያቱ ሓቀኛ ታሪኽ ዘርኣይ ደረስ ከምዘለዎ ልቢ-ወለድ ከይሓወስካ ክጸሓፍ ዝከኣል ናይ ቀረባ እዋን ፍጻመ እዩ - ምንጪታት ዘይትረኽበሉ ጥንታዊ ታሪኽ ኣይኮነን። በዚ ድማ እየ ብወገነይ ሰነዳት ፈታቲሸ፡ ንስድራቤት ዘርኣይ ደረስ ረኺበ፡ ሓቀኛ ታሪኹ ክጽሕፍ ተበግሶ ዝወሰድኩ። ሓቀኛ ታሪኹ ብሓጺር ኣዘናትዋ እንሆ፥
***
ወላዲ ዘርኣይ ደረስ ብስራሕ ኣብ ዓዲ-ሒይስ ኣውራጃ ሰራየ ተመደቡ’ሞ፡ ሓዳሮም ሒዞም ናብታ ዓዲ ከዱ። በዚ ድማ ዘርኣይ ብ1916 ኣብ ዓዲ- ሒይስ ተወልደ። ወድን ጓልን ክልተ ኣሕዋት እውን ነበሩዎ። ኣይደንጐዩን ኣቦኡ ቀልጢፎም ስለ ዝዓረፉ፡ ኣዲኦም ደቀን ጠርኒፈን ናብ ዓደን ሃዘጋ ተመልሳ። ኣብቲ እዋን’ቲ ዘርኣይ ወዲ ክልተ ዓመት ህጻን ነበረ። በዚ ከኣ፡ ሃዘጋ ዝኽርታት ቁልዕነትን ኩትትናን ዘርኣይ ኮነት። ሃዘጋ ካብ ኣስመራ ንሸነኽ ምዕራብ 17 ኪ.ሜ. ተፈንቲታ እትርከብ ብዝተፈላለየ ጥንታዊ ታሪኻ እትጥቀስ ዓዲ እያ። ስድራ-ቤት ደረስ፡ ካብ ዓሌት ራእሲ ወልደሚካኤል ሰለሞን እዮም ነይሮም። ጣልያን ድማ፡ መጀመርያ ንደቂ መሳፍንቲ ዕድል ኣካዳሚያዊ ትምህርቲ ይህብ ስለዝነበረ፡ ዘርኣይ፡ ትምህርቲ ክኣትወሉ ዝኽእል ዕድመ ምስበጽሐ፡ ምስ ተስፋጼን ደረስ ዝተበሃለ ዓቢ ሓዉ ብምዃን ናብ ኣስመራ ከይዱ ኣብ ቤት-ትምህርቲ ቪክቶርዮ ኣማኑኤል 3ይ ፊደል ቆጸረ። ሽዑ ዝወሃብ ዝነበረ ትምህርቲ ሃይማኖት ዝሓወሰ ስለዝነበረ፡ ዘርኣይ፡ በቲ ዝወሃቦ ዝነበረ ትምህርቲ ሃይማኖት ተጸልዩ እምነቱ ካብ ኦርቶዶክስ ናብ ካቶሊክ ቀየረ።
ዘርኣይ፡ ኣብ እዋን ቁልዕነቱ ብባህሪኡ ስቕ በሃሊ እዩ ዝነበረ። ኣብ ትምህርትን ምልከት ቋንቋን ንፉዕ ከም ዝነበረን ዝያዳ ግና፡ ናብ ሃይማኖት ይዝምብል ምንባሩን መማህራኑ ይዝክሩ። ብ1932 ኣብ 17 ዕድመኡ፡ ነቲ ኣብቲ እዋን’ቲ ብኢጣልያውያን ንደቀባት ኤርትራውያን ዝፍቀድ ዝነበረ ድሩት ዝደረጃኡ ኣካዳሚያዊ ትምህርቲ ዛዘሞ። ዘርኣይ ኣስመራ ምስ ኣተወ ነቲ ሽዑ መንግስቲ ጣልያን ዝኽተሎ ዝነበረ ዓሌታዊ ፍልልያት ከም ኩሉ ኤርትራዊ ክግንዘቦ ግዜ ኣይወሰደሉን። ኣብ ዘመነ መግዛእቲ ጣልያን፡ ኣብ ኣውቶቡስ፡ ጸዓዱን ጸለምትን ዝቕመጥሉ ቦታ ዝተፈላለየ ኮይኑ ብመጋረጃ ተሸፊኑ ሓድሕድ ዘየረኣኢ ነበረ። ኣብ ኣብያተ መስተ ሓደ ዓይነት ክፍሊት እናኸፈሉ፡ ጻዕዳ ኣብ ውሽጢ ባር፡ ጸሊም ኣብ ገበላ ኮይኖም ይእንገዱ። ንኣብነት ክልቲኦም ሻሂ እንተ ኣዚዞም፡ ነቲ ጻዕዳ ብብርጭቆ ክወሃቦ ከሎ፡ ነቲ ጸሊም ከኣ፡ ብኒኬሊ ጣሳ ገይሮም ይህብዎ ነበሩ።
ዘርኣይ፡ ትምህርቲ ሃይማኖት ክመሃር ከሎ፡
እናተበሃለ’ዩ ዝስበኾ ነይሩ።ኣብ ቅድሚ እግዚኣብሄር ኩሉ ሰብ ማዕረ እዩ።
ስለዚ ኣብ ዓዲ-ወግሪ ተመሃራይ መንፈሳዊ ትምህርቲ ማሕበር ካፑቺኒ ኣብ ዝነበረሉ እዋን፡ ነዚ ሓሳብ’ዚ ኣልዒሉ ምስ መምህሩ ተኻቲዑ። በዚ ኣመለኻኽታኡ’ዚ ከኣ፡ ክሲ ተመስሪትዎ ነይሩ። ጣልያን ካብዚ ተበጊሶም ይስልይዎ ከምዝነበሩ እውን ሓበሬታ ኣሎ። ነቲ ኣብ ዓዲ-ወግሪ ካህን ማሕበር ካፑቺኒ ክኸውን ኢሉ ዝመሃሮ ዝነበረ መንፈሳዊ ትምህርቱ፡ ብሰንኪ’ቲ ዝሓቶ ዝነበረ ሕቶታትን ፖለቲካዊ ዝንባለኡን’ዩ ጠንጢኑዎ ዝብሉ ኣለዉ። ኢትዮጵያ ኣብ ትሕቲ መግዛእቲ ጣልያን ምስ ወደቐት፡ ዘርኣይ ብ1935 ብሞያ ምምህርና ተመዲቡ ኣብ ኮሮም ትግራይ መምህር ኮይኑ ኣገልገለ። ሓደ ዓመት ኣብ ኮሮም ምስ መሃረ ስራሕ ምምህርና ገዲፉ ናብ ዓዱ ብምኻድ ምስ ኣዲኡ ተቐመጠ። ብጸቕጢ ኣዲኡ ከኣ፡ ብ1936 ኣለማሽ ዝተበሃለት ጓል ሰገነይቲ ተመርዓወ እሞ፡ ወላዲቱ ኣብ ዓዱ ሃዘጋ ሓጸነኦም። ኣብቲ እዋን’ቲ ዘርኣይ ስራሕ ስለ ዘይነበሮ ካብ ሃዘጋ ናብ ኣስመራ ብብሽክለታ እናተመላለሰ ኣብ ቤተ-ክርስትያን ይውዕል ነበረ።
ዘርኣይ ኣብቲ እዋን’ቲ፡ ናይቲ ኣባ ገብረእየሱስ ሃይሉ ላዕለዋይ ሓላፊኡ ኮይኖም ዘጽልሉዎ ዝነበሩ “ገብሪኤላውያን” ዝተሰመየ ማሕበር ፕረዚደንት ኮይኑ ተመርጸ። እዚ ማሕበር’ዚ፡ ፖለቲካዊ ዕላማ ኣለዎ ክበሃል ዝኸኣለ፡ ዝያዳ ኣብታ
እትብል ጥቕሲ ኣተኲሩ ይሰብኽ ስለዝነበረ እዩ።ኣብ ቅድሚ እግዚኣብሄር ኩሉ ሰብ ማዕረ እዩ።
ዘርኣይ ፕረዚደንት ማሕበር ገብሪኤላውያን ኮይኑ ተመሪጹ ንቝሩብ ኣዋርሕ ምስ ኣገልገለ ካብ መግዛእታዊ ምምሕዳር ጣልያን ኣብ ኣስመራ ጻውዒት ስራሕ ቀረበሉ። ሽዑ ኣመሓዳሪ ኤርትራ ዝነበረ ዳዎዲያች፡ ንዘርኣይ ናብ ቤት-ጽሕፈቱ ጸዊዑ፡
ኢሉ ሓተቶ።ጽቡቕ ገይርካ ትመልኮም ቋንቋታት ንገረኒ፧
ዘርኣይ፡
ከምዝመልኽ ነገሮ።ትግርኛ፡ ኣምሓርኛ፡ ዓረብን ጣልያንን።
ዳዎዲያች፡
ዘርኣይ፡ቋንቋታት ኦሮሞ፡ ኣገው ወይ ሶማል’ከ ኣይትዛረብን፧
በለ።ኣይክእልን እየ
ብምባል መደብ ስርሑ ገለጸሉ።ደሓን ግርም። ኣብ ሮማ ኣብ ዝርከብ ቤት-ጽሕፈት ሚኒስትሪ ግዙኣት ሃገራት ኢጣልያ፡ ኣስተርጓሚ ኴንካ ክትሰርሕ ኢኻ። መደብ ስራሕካ ካብ ቋንቋ ኣምሓርኛ ናብ ቋንቋ ጣልያን ምትርጓም እዩ።
ዘርኣይ፡ ኣብቲ እዋን’ቲ ብዓል ሓዳር ግን ከኣ፡ ስራሕ ኣልቦ ስለዝነበረ ነቲ ዕድል’ቲ ሓንጐፋይ ኢሉ ከም ዝተቐበሎ ክግመት ይከኣል። ዘርኣይ፡ ድሕሪ ሒደት ሳምንታት ናብ ሮማ ተጓዒዙ ኣብ ቦታ ስርሑ ተረኽበ። ኣብቲ ዝሰዓበ ሰሙናት ከኣ፡ ነቶም ካብ ሃጸይ-ሃይለስላሰ ከዲዖም ምስ ጣልያን ዝወገኑ ኢትዮጵያውያን ደገዝማቲ ረኺቡ ብቋንቋ ኣምሓርኛ ቃለ-መሕትት እናካየደ፡ ነቲ ቀንዲ ፍረ-ሓሳቦም ጸሚቑ ኣብ ወረቐት ብምስፋር ንመንግስቲ ሙሶሊኒ ዘቕርቦ ዕለታዊ ስርሑ ኮነ። ገለ ካብቲ ሽዑ ነቶም ኢትዮጵያውያን ደገዝማቲ ዘካየደሎም ቃለመሕትት እነሆ፦
ዘርኣይ ደረስ፥
ደግያት ገሰሰ፥ንምዃኑ ኢትዮጵያ ከመይ ኣላ፧
ዘርኣይ ደረስ፥ሎሚ ሃገርና ከዋኽብቲ ዝተሰለመት እያ መሲላ ዘላ። ህዝብና’ውን እንተኾነ ንመግዛእቲ ጣልያን ብሓጎስ እዩ ተቐቢሉዎ ዘሎ። መሬትና ጸጋ ለቢሳ ኣላ።
ደግያት ገሰሰ፡ሸፋቱ ብቕዲ ኲናት ደባይ ይዋግኡ ከምዘለዉ ወረ ኣለና።
ዘርኣይ ደረስ፥እወ ገለ-ገለ ሸፋቱ ሓሓሊፎም ኣብ ፈቕዶ በረኻታትን ስንጭሮታትን ተሸጒጦም ከምዘለዉ ሓቂ እዩ። እንተኾነ ግና፡ ንሳቶም’ውን ኣብ ሓጺር እዋን ብሰላም ኣእዳዎም ከምዝህቡ ርጉጽ እዩ።
ደግያት ገሰሰ፥ስምዒት ህዝቢ ኢትዮጵያ’ኸ ከመይ ኣሎ፧
ዘርኣይ ደረስ፥ንሕና ብህዝቢ ስለዝተመረጽና ወከልቲ ህዝቢ ኢና። ንመጻኢ ናብራናን ንሃገርናን ዝሓይሽ፡ ካብዚ ሓያል መንግስቲ ጣልያን’ዚ ዝወሃበና ሕግን ስርዓትን መምርሒ ምሕደራን ተቐቢልና፡ ብቕንዕና እናገልገልና ተኣማንነትና ከነመስክር ንምነ።
ደግያት ገሰሰ፥ኣብ ሮማ’ኸ ከመይ ትእንገዱ ኣለኹም፧
ባላምባራስ ገዝሙ፡ዝጎደለና ነገር የለን። ንሮማ ካብ እንመጽእ ኣትሒዝና ብጽባቐ ጐደናታታን መናፈሻታታት ተመሲጥና። ብሓቂ! ጥበብ እግዚኣብሄር ዝሓለፎ እምበር፡ ብኣእምሮ ወዲ-ሰብ ዝተሃነጸ ኣይመስልን። ንሕና ንሃገርና ዝኾነት ትዅን ነገር ከይሃነጽናላ ዘመናት ባኺኑ። እነሆ ሎሚ ግን ክበርሃልና ኢሉዎ መሬት ከብዲ-ኣድጊ ኮይና።
ደቂ ራእሲ መንገሻ፡ ካብቶም ብኸምዚ ኣብ ላዕሊ ዝተገለጸ ኣገባብ ኣብ ሮማ ንዘርኣይ ደረስ ቃሎም ዝሃቡ እዮም።ሃገርና ሕማማ ግሒጣ ምስ ጸረገት፡ ከም ሮማ እትስልጥነሉ ዘመን ክመጸላ ጸሎትናን ትምኒትናን እዩ። ካልእ ገዛኢ ኣይንደልን ኢና።
ዘርኣይ ደረስ፡ ኣብተን ኣብ ሮማ ዝሰርሓለን እዋናት፡ መንግስቲ ሙሶሊኒ ብምቾትን ክብርን ሒዙዎ ነበረ። ቋንቋን ባህሊ ጣልያንን እናተመሃረ ስለ ዝዓበየ ንናብራ ከተማ ሮማ ቀልጢፉ’ዩ ተወሃሂዱዎ። ዋላ’ኳ ኣስተርጓሚ ሙሶሊኒ ኮይኑ ምግልጋሉ ክብሪ ኣጐናጺፉዎ እንተነበረ፡ ቊሩብ ርሕቕ ኢሉ እንተ ተዛዊሩ ግና፡ ከም ዝኾነ ካልእ ጸሊም ብኣድልዎ ከም ዘስተናግድዎ ይግንዘቦ ነይሩ እዩ። ብፍላይ ድማ ፍልጠቱ፡ ንነብሰ ምትእምማኑን ድፍረቱን ኣበሪኹዎ ነበረ። ኣብቲ ንሓደ ዓመት ኣብ ከተማ ሮማ ዝጸንሓሉ እዋን፡ ኣድልዎ ከጋጥሞ ከሎ፡ እምባጋሮ የልዕል ከምዝነበረ ሓበሬታ ኣሎ። ኣብነት ምጥቃስ እንተ ተደልዩ፡ ብኒኬሊ ጣሳ ገይሮም ሻሂ ምስ ዝህብዎ፡
እናበለ ይሃርሞም ነበረ።ስለምንታይ ብብርጭቆ ዘይሃብኩምኒ!
ከምዚ ኢሊ ተጊሁ እናሰርሐ ከሎ ከኣ፡ ወያ ታሪኻዊት ዕለት ህሩግ! በለት።
ኣብታ ዕለት’ቲኣ ኣብ ኣደባባይ ሮማ ዝተገሃደ ሓቂ እነሆ፦ ኮማንዳቶሬ እስኩንድሪ ዝተበሃለ መኮነን፡ ኣብ ቤት-ጽሕፈት ሚኒስትሪ ግዙኣት ሃገራት ኢጣልያ፡ ቀጥታ ሓላፊ ዘርኣይ ደረስ ኮይኑ የገልግል ነበረ።
ኮማንዳቶሬ እስኩንድሪ፡ ኣብቲ ጣልያን ንኢትዮጵያ ዝተቖጻጸረትሉ ፈለማ እዋናት፡ ንሽድሽተ ኣዋርሕ ኣመሓዳሪ ከተማ መቐለ ኮይኑ ኣገልጊሉ ነይሩ። ኣብቲ እዋን’ቲ፡ ደግያት በየነ ዝተባህለ፡ ሽመትን ሽልማትን ዝተመነየ ትግራዋይ፡ ንኮማንዳቶሬ እስኩንድሪ
ዝብል ብፊደላት ግእዝ ዝተቐረጸ ጽሑፍ ዘለዋ ጒራደ “ህያብ” ኢሉ ኣበርከተሉ።ራእሲ ኣሉላ ኣባነጋ
ኮማንዳቶሬ እስኩንድሪ ነዛ ጕራደ’ዚኣ፡ “ቅርሲ እያ” ኢሉ ስለዝሓሰበ ብሓበን ዋንነቱ ገበራ። ንሮማ ምስ ተመለሰ ከኣ፡ ኣብ ቤት-ጽሕፈቱ ኣብ ትሕቲ ስእሊ ዱቼ ሙሶሊኒ ኣንጠልጠላ። ኮማንዳቶሬ እስኩንድሪ፡ ኣብ መንጎ ብሃንደበታዊ ህጹጽ ስራሕ ናብ ወደብ ናፖሊ ከደ። ኣብታ ወደብ ምስኣተወ፡
ዝብል ትእዛዝ ተወሃቦ።ብስራሕ ናብ ኣፍሪቃ ዝኸዱ ወተሃደራት ስለዘለዉ ንኣታቶም ከተፋኑ ንዘይተወሰነ እዋን ኣብዚ ክትጸንሕ ኢኻ።
ሽዑ ኮማንዳቶሬ እስኩንድሪ መልእኽቲ ቴሌግራም ሰዲዱ፡ ንዘርኣይ ደረስ
በሎ።እታ ጒራደ ስደደለይ።
ኣብቲ እዋን’ቲ ከኣ፡ ዘርኣይ ደረስ፡ ስድራቤቱ ክርኢ ሓቲቱ፡ ናብ ኣስመራ ከይዱ ክልተ ኣዋርሕ ከዕርፍ ተፈቒዱሉ ነበረ። ሓለፍቲ ናይቲ ቤት- ጽሕፈት፡ ዘርኣይ ደረስ ባዕሉ ነታ ጒራደ ወሲዱ ንኮማንዳቶሬ እስኩንድሪ፡ ኣብ ኢዱ ከረክቦ ሓተቱዎ። ዘርኣይ፡ “ሕራይ።” በሎም። ዘርኣይ ጸሊም ስለዝኾነ ነታ ጕራደ ሒዙዋ ካብ ቦታ ናብ ቦታ ክንቀሳቐስ ኣይክእልን ዝነበረ። ስለዚ ነታ ጒራደ ሒዙ ካብ ቦታ ናብ ቦታ ክንቀሳቐስ ዘኽእሎ ፍቓድ ወረቐት ቤት-ጽሕፈት ሚኒስትሪኡ ሃቦ። ኣብቲ ግዜ’ቲ ኣብ ኣእምሮ ዘርኣይ ደረስ ዝኾነ ይኹን ካልእ ተጻራሪ ሓሳብ ክነብር ከምዘይክእል እሙር እዩ ።
ይቕጽል. . .
