Ras Gembo, Assab 
: Ahmedani Mohamed
______________
ብቕዓትን ድሕነትን መግቢ ዓሳ
ፍስሃ ተኽለወይኒ @shabait
ፍርያት ዓሳ ብዘይካ ንመጥበውትን ጎብየ ባሕሪን ንኹሎም ኣብ ባሕሪ ዝርከቡ ፍጡራት ዘጠቓለለ መጸወዒ እዩ። ፍርያት ዓሳ ጠለባቱ ካብ ግዜ ናብ ግዜ እናወሰኸ ኣብ ዝኸደሉ ዘሎ እዋን፡ ብኡ መንጽር ከኣ ኣብ ጥዕና ደቂ ሰብ ሃስያ ከየውርድ ስግኣታት ኣሎ። ብፍሉይ ዓሳ ወይ መግቢ ዓሳ ከኣ ብባህሪኡ ኣዝዩ ተነቃፍን ተኣፋፍን ዓይነት መግቢ ኰይኑ፡ ብቐሊሉ ናብ ባህርያውን ሰብ ሰርሖን ሓደጋታት ስለ ዝቃላዕ፡ ፍሉይ ኣተኵሮ ከም ዝህልዎ ይገብሮ።
ሓፈሻዊ ብቕዓትን ድሕነትን መግቢ ንምርግጋጽ ዝዓለመ ፕሮግራማት ብዓለም ደረጃ ክርአ ከሎ፡ ቅድሚ ነዊሕ ዓመታት ኣትሒዙ ተኣታትዩ ክስርሓሉ ዝጸንሐ ኰይኑ ምስ ግዜ ከኣ፡ ከም ትካል ወኪል ምቍጽጻር መግቢ ብምቛም ከምኡ’ውን፡ ዳህሳሳዊ መጽናዕቲ ብምክያድ ይስርሓሉ ኣሎ። ቀንዲ ዕላማኡ ድማ፡ ንጥዕና ዜጋታት ንምውሓስ ዝዓለመ ኰይኑ፡ ንነፍሲ ወከፍ ሃገር ናይ ገዛእ ርእሳ መቈጻጸሪ ብምቛም ይንጠፈሉ ከም ዘሎ ይፍለጥ።
ምህርቲ ዓሳ ወይ ስጋ ዓሳ ቀልጢፉ ናይ ምብልሻው ባህሪ ዘለዎ ዓይነት ምንጪ መግቢ እዩ። ምኽንያቱ ሃብታም ናይ መኣዛዊ ምንጪ ከም ኣገደስቲ ፕሮቲን (ኣሚኖ ኣሲድ)፡ ሓቐቕቲ ቪታሚናት፡ ሚነራልን ንጥዕና ደቂ ሰብ ጠቐምቲ ዝዀኑ ስብሒ (fatty acid)ን ኣለዎ።
ስጋ ወይ ጭዋዳ ዓሳ ልስሉስ ኣስታት 75-85% ብማይ ዝቖመ ክኸውን እንከሎ፡ 20-22% ከኣ ፕሮቲን ኣለዎ። ስለዚ ዓሳ ድሕሪ ምግፋፉ ክሳብ ናብ ተጠቃማይ ዝበጽሕ፡ ግቡእ ኣተሓሕዛን ኣተዓቓቕባን ምስ ዝጐድሎ፡ እዞም ኣብ ላዕሊ ዝተጠቕሱ ትሕዝቶ ብናይ ገዛእ ርእሶም ንጥፈታት ጨና፡ ሕብሪ፡ ጣዕሚን ትርኢትን ዓሳ ከም ዝቕይር ዝገብሩ ሓድሽ ከሚካል ክፈጥሩ ይኽእሉ። በዚ ድማ እዩ፡ ዓሳ ካብ ካልኦት ዓይነት ስጋ ቅልጡፍ ናይ ምብልሻው ባህሪ ዘለዎ። ስለ ዝዀነ ድማ እዩ ሃገርና ኤርትራ ብቐንዱ ድማ ሚኒስትሪ ሃብቲ ባሕሪ ከምተን ካልኦት ምዕቡላት ሃገራት ኣዋጃት ንፍርያት ዓሳ ዝምልከት መሰረት ብምግባር፡ ምቕራብ ብቕዓቱ ዝተረጋገጸ ዓሳ ወይ ውሕስነት መግቢ ዓሳ ኣብ ምቕራብ ሰፊሕ መደባት ሒዙ ዝሰርሓሉ ዘሎ።
ብቑዕ ምህርቲ ዓሳ ክበሃል እንከሎ፡ ብዝተፈላለየ ረቛሒታት ዝሓለፈ እዩ። መጀመርታ ምንጪ ዓሳ ካበይ ምዃኑ ክንጸር ይግባእ። ምኽንያቱ ካብ ዝተበከለ ማይ ባሕሪ፡ ዲጋን ቀላይን ከይከውን ብመርመራ ብቕዓቱ ዝተረጋገጸ ክኸውን ኣለዎ። ቀረብቲ ዓሳ ኣብ ኣተዓቓቕባ ዓሳ ጽቡቕ ኣፍልጦ ክህልዎም ይግባእ። ከም ሳልሳይ ድማ፡ ትካላትን ድኳናት መሸጣ ዓሳ ኣብ ኣተሓሕዛን ኣተዓቓቕባን ምህርቲ ዓሳ ኣፍልጦኦም ክብርኽ ከምኡ’ውን፡ ሓፈሻዊ ጽሬት ምስ ዓሳ ቀጥታዊ ርክብ ዘለዎ መሳርሒታትን ጽሬት ብምዝውታርን ተጠቀምቲ ፍርያት መግቢ ዓሳ ዝዀኑ ድማ ኣፍልጦ ኣብ ጠባያት ስጋ ዓሳ ምስ ዝህልዎም፡ ብቕዓት ምህርቲ ዓሳ ክሕሎ ይኽእል። በዚ ድማ፡ ድሕነት መግቢ ዓሳ ክረጋገጽ ይኽእል። መግቢ ዓሳ ብባህሪኡ ካብ ካልኦት ዓይነት መግብታት ኣዝዩ ተነቃፍን ንብከላ ዝተቓልዐን ብምዃኑ፡ ንድሕነትን ብቕዓትን ዓሳ ኣገዳስነቱ ዓቢ ይገብሮ። ምኽንያቱ ምሕያል ኣፍልጦ ድሕነት መግቢ ኣብ ምክልኻል ብመግቢ ዝመሓላለፉ ሕማማት ዓቢ ኣስተዋጽኦ ስለ ዝገብር።
ሓፈሻዊ ብመግቢ ዝስዕቡ ሕማማት ብደቀቕቲ ታህዋስያን (ብባዮሎጂካዊ)፡ ከሚካላዊ ከምኡ’ውን፡ ግዳማዊ መቝሰልቲ መንገድታት ክስዕቡ ይኽእሉ። ብመግቢ ዝመሓላለፉ ሕማማት ወይ ምምራዝ መግቢ ክበሃል ከሎ፡ ዝተበከለ መግቢ ድሕሪ ምምጋብ ዝኽሰት ሕማም ኰይኑ፡ መግቢ ብዓይንና ብዘይርኣዩ ደቀቕቲ ታህዋስያን ወይ ንሶም ብዝፈጥርዎ መርዚ ክብከል ከሎ ዝኽሰት ተርእዮ እዩ። ዝበዝሑ ብመግቢ ዝስዕቡ ሕማማት ረኽሲ ዘስዕቡ ክዀኑ ከለዉ፡ ገለ ውሑዳት ከኣ ይምረዙ። ስለዚ ብምምራዝ መግቢ ዝስዕቡ ሕማማት ዝተፈላለየ ምልክታት ዘርእዩ’ኳ እንተዀኑ፡ እቶም ሓፈሻዊ ምልክታት ግን፡ ብርቱዕ ረስኒ፡ ቃንዛ ከብዲን ውጽኣትን ከምኡ’ውን፡ ቀጨውጨው ምባል ካብቶም ቀንዲ ምልክታት እዮም።
ክቡራት ኣንበብቲ መስርሕ ምምራዝ ወይ ምብካል ንመግቢ ወይ ምህርቲ ዓሳ እንታይ እዩ ትብሉ ትዀኑ? ስለዚ ካብቶም ቀንዲ ብምብካል መግቢ ሕማም ከስዕቡ ዝኽእሉ ባክተርያ ኰይኖም፡ ብዝተፈላለየ ኣገባባት ናብ መግቢ ወይ ምህርቲ ዓሳ ምትንኻፋት ክገብሩ እንከለዉ እዩ።
ባክተርያ ንኽራባሕ ዘድልዩዎ ረቛሒታት - ሙቐት፡ ጠሊ፡ መኣዛዊ መግቢን ኦክስጅንን እዮም። መጠን ዋዒ ዝያዳ ምስ ዝጎድል ወይ ምስ ዝውስኽ ህላወኦም ቀስ-ብቐስ ይቕጽል ወይ ጨሪሶም ይጠፍኡ። ካብ 4 ዲ.ሰ ክሳዕ 60 ዲ.ሰ ክፋረዩን ክዓብዩን ይኽእሉ። ካብ 4 ዲ.ሰ ንታሕቲ ማለት ካብ 0 ዲ.ሰ ክሳብ 7 ዲ.ሰ ባክተርያ ብትሑት ደረጃ ክራብሑ እንከለዉ ኣብ18 ዲ.ሰ ግን ጠቕላላ ይጠፍኡ። ካብ 60 ዲ.ሰ ንላዕሊ ይሞቱ። ኣብ 100 ዲ.ሰ ድማ፡ ጠሪሾም ይጠፍኡ። ባክተርያ ኣብ ዝምእምኦ ኵነታትን መግቢን ክኣቱ ካብ ዝጅምር ድማ፡ ኣብ ውሽጢ 12 ሰዓታት ቍጽሩ ናብ 17 ሚልዮን ክበጽሕ ይኽእል።
ሕማም ዘስዕቡ ቅልጡፍ ዝዀነ ኣብ ምብካል መግቢ፡ ብፍላይ ከኣ ኣብ መግቢ ዓሳ ዝርከቡ ካብ ዓይነታት ባክተርያ ከም ስታፋይሎኮካስ ኣውሬስ፡ ሳልሞኔላ ከምኡ’ውን፡ ኢ.ኮላይ ክጥቀሱ ይከኣል። እዞም ደቀቕቲ ታህዋስያን ምስ ሰብ ብዝተፈላለየ መዳይ ዝጸንሑ ብምዃኖም፡ ንሳዕቤናቶም ንምክልኻል ጽሬት ወሳኒ ተራ ኣለዎ።
ኣብ ዓይኒ፡ ኣፍንጫ፡ ቆርበትን ከፋት ቁስሊን ከምኡ’ውን፡ ኣብ ዘይመኸነ ጸባ ዝርከብ ዓይነት ባክተርያ ስታፋይሎኮካስ ኣውሬስ ተባሂሉ ይጽዋዕ። እዚ ዓይነት ባክተርያ፡ ኣብ ኣገባብ ኣመሓላልፋኡ ፍሉይ ዝገብሮ እንተሎ ባዕሉ ወይ ንሱ ብዘፍርዮ መርዚ ናብ ሰብነት ምስ ዝኣቱ ሕማም ዘኸትል ምዃኑ እዩ። ስለዚ ኣእዳውካ ብሳሙና ሓጺብካን ኣንቂጽካን ምህርቲ ዓሳ ክትሕዝ ይግባእ። ከምኡ’ውን መግቢ ዓሳ ንልዕሊ ክልተ ሰዓት ክጸንሕ ኣብ ዝተደለየሉ ግዜ፡ ትሕቲ 5 ዲ.ሰ ወይ ድማ ንልዕሊ 63 ዲ.ሰ ምዕቃብ የድሊ። በዚ ድማ፡ ውሕስነት መግቢ ዓሳ ከነውሕስ ንኽእል።
ኣብ ቀልቀል ሰብን እንስሳታትን ክርከብ ዝኽእል ባክተርያ ድማ፡ ሳልሞኔላ ይበሃል። ስለዚ ኣብ ዓይኒ ምድሪ ወይ ርስሓት ከም ቀልቀል ናይ እንስሳ ክንሕዝ እንተ ጸኒሕና፡ ኣእዳውና ብግቡእ ከይጸረየ ካብ ፍርያት መግቢ ዓሳ ዝዀነ ምህርቲ ምትንኻፋት ምስ ዝፍጠር፡ ሳልሞነላ ኣብ ዝተመስርሐ ዓሳ ክጸንሕ ይኽእል። ሳልሞነላ ዘስዕቦ ሕማማት ሳልሞኔሎሲስ ዝበሃል ኰይኑ፡ ረስኒ፡ ተምላስ፡ ውጽኣትን ቃንዛ ኣብ ከብዲን ካብቶም ቀንዲ ምልክታት ሕማማት እዮም።
ኣብ መዓናጡ ሰብን ካልኦት እንስሳታትን ዝርከብ ዓቢ ጥንቃቐ ዘድልዮ ዓይነት ባክተርያ ድማ፡ ኢ.ኮላይ ተባሂሉ ይጽዋዕ። መብዛሕትኦም ኢ.ኮላይ ተጓደእቲ እኳ እንተ ዘይኰኑ፡ ገለ ግን ሓያል ኣብ ምምራዝ መግቢ ዝርከቡ ኣለዉ። ካብ ዓይነታት ኢ.ኮላይ ናይ ገዛእ ርእሶም ሺጋ ቶክሲን ዝበሃል መርዚ ኣለዎም። እዚ ድማ ንቐያሕቲ ዋህዮታት ደም ከዕኑ ዝኽእልን ንመስርሕ ስርዓተ ምጽራይ ይዓግቶን እሞ፡ ናይ ኩሊት መጥቃዕቲ የጋጥም።
እቶም ቀንዲ ናብ’ዚ ምምራዝ መግቢ ዝያዳ ዝተቓልዑ ኣካል ሕብረተ ሰብ ድማ፡ ንኣሽቱ ቈልዑ፡ ኣረጋውያን፡ ነፍሰ-ጾራት ከምኡ’ውን፡ ሕዱር ሕማማት ዘለዉዎም ሰባት ዝያዳ ተኣፈፍቲ ይዀኑ። ኢ.ኮላይ ከም መዐቀኒ ከባብያዊ ጽሬት ተባሂሉ ይጽዋዕ እዩ። ንኣብነት ቀልቀል ካብ ዓይኒ ምድሪ ወጻኢ ማለት ኣብ ግዳም ዝጥቀሙ ሕብረተ ሰብ ብኣብ ከባቢኦም ዝርከብ ዲጋ ወይ ሩባ ማይ ብምምርማር ህላውነት ኢ.ኮላይ ከተረጋግጽ ትኽእል። እዚ ታህዋስ ዛሕሊ ስለ ዝጻወርን ብውሑድ ቁጽሪ ሕማም ከኸትል ዝኽእል ብምዃኑን ኣዝዩ ተኣፋፊ ይገብሮ። ስለዚ ዓሳ ብኢ.ኮላይ ንኸይብከል ጽሬት ኣእዳው፡ ምንጪ መግብን ማይን ካብቶም መሰረታውያን እዮም። ኣብ ጽሬት ምህርቲ ዓሳ ንጥቀመሉ ማይ ብብዓል መዚ ብቕዓት ዓሳ ዝተፈቐደ ክኸውን መሰረታዊ እንተዀነ፡ ብዝስተ ክሎሪን ዝተሓወሶ ጽሩይ ማይ ገይርካ ምሕጻብ ግን ኣገዳሲ እዩ።
ጕዳይ ውሕስነት መግቢ ሕቶ ጥዕና ህዝብን ቍጠባዊ ምዕባለን ብምዃኑ፡ ዓቢ ቆላሕታ ተገይሩሉ ኣብ ዝስርሓሉ ዘሎ እዋን፡ ቀንዲ ኣብ ምቕራብ ፍርያት ዓሳ ዝርከቡ ሓረስቶት ባሕሪን ትካላት ዱኳናት መሸጣ ዓሳን ክሳብ ህዝቢ ዘሎ ብዛዕባ ባክተርያን ኣገባብ ምክልኻሉን ንጹር ዝዀነ ኣፍልጦ ክህሉ ይግባእ። ስለዚ ባክተርያ ጠሊ ኣብ ዝረኸበሉ ግዜ ዝያዳ ይራባሕ። ኣብ መመስርሒ ዓሳ (ከም ፍሌቶ) ከምኡ’ውን፡ ኣብ ጃልባ ካብ ዝርከብ ዕቋር ደም ዓሳን ካብ ውሽጣዊ ኣካላቱ ዝጐሓፉ መዓናጡን ምቹእ መግቢ ናይ ባክተርያ ምዃኑ ተፈሊጡ ቅልጡፍ ዝዀነ ናይ ጽሬት ንጥፈታት ክካየድ ይግባእ።
: 
